Stjertepotta si historie er vår historie

Rekk opp handa dei som har tenkt at kongerekka berre fortel ein pitte liten del av historia vår. Therese Nesset er ein av dei. Ho er utdanna arkeolog, og har lenge grubla på kvifor vi veit så lite om livet til vanlege folk i hundreåra før reformasjonen på 1500-talet. I desse dagar publiserer ny forsking på temaet i det internasjonale arkeologitidsskriftet Ruralia.

Når arkeologar grev i mellomaldergardar i Vestland, kan dei finne restar etter keramikk. I magasinhyllene på De Heibergske Samlingar finst det fullt av slike gamle potteskår frå Kaupanger. Historia bak dei, og om den er viktig, har det vore få svar på. Heilt til no.   

– Då det i løpet av 1200-talet vart bestemt at ein berre fekk drive handel i byane, måtte bøndene komme til Bergen med varene sine for å få selt dei. Det var då dei byrja å ta med seg varer heim, som keramikk, seier Nesset.

Skår kan gje svar

Det er veldig få kjelder som dokumenterer livet frå den tida, og få gjenstandar er bevart. «Alle» gardar hadde typisk nok gryter av kleberstein, og gjenstandar av jarn. «Alle» hadde ein kvernstein frå Hyllestad og ein brynestein frå Eidsborg. Organisk materiale som tekstil og trevirke er vekke. Skriftlege kjelder seier lite om folkelivet. Men så viser utgravingane at keramikken dukkar opp på slutten av 1300-talet. Keramikk er lett å identifisere opphavet til, fordi den er knytt til lokale tradisjonar, teknikkar og råmateriale frå staden den er produsert.

– Det fantes ikkje produksjon av keramikk i Noreg i mellomalderen, så det vi finn frå denne perioden er importert frå utlandet. All utanrikshandel skulle gå gjennom dei store mellomalderbyane, og i vårt distrikt var dette Bergen. I Bergen er det til dømes funne mykje keramikk frå aust i England i første del av mellomalderen og Rhindalen i Tyskland frå seinmellomalder av. Når vi då finn keramikk frå Rhindalen i seinmellomalderen også utanfor byane, kan det tyde på handelskontakt mellom by og bygd, seier ho

Det kan bety at når bøndene byrja å dra til byane for å handle, kom dei heim med nye varer, gjerne litt eksotiske ting. Ikkje utenkeleg at denne handelen det var eit bondestyrt initiativ slik vi kjenner frå seinare tid, seier ho. Strengare lovar og reguleringar for handelsverksemd i bygdene spelte truleg også ei viktig rolle i denne utviklinga.

Bøndene handla i byen

Ein har tidlegare trudd at det var handelsfolk frå byane som drog ut i bygdene og selde gjenstandar. Nesset argumenterer for at det hovudsakeleg var bønder som drog til byen med varer. Men, alle kunne nok ikkje gjere det. Det tok lang tid, og var kostbart med frakteskip. Ho foreslår difor at dei kan ha gått saman i fellesskap for å få det til. Då var dei også innom gardar langs ruta der dei også har handla utom storsamfunnet sitt blikk. Slike stader møtest ein, kunne få  nytt og impulsar, utveksle nyheiter og idear. Desse hamnene vil i så fall ha vore viktige stader for dei ulike lokalsamfunna.

– I byrjinga av seinmellomalderen er det stort sett drikkekanner, ølkanner frå Tyskland, ein finn utanfor byane. Så dukkar det opp slike stjernepotter, ei lita gryte med tre føter og eit handtak. Dei finn vi ein del av. Gardane får noko heilt nytt inn i heimen, dei deltek i handel, tek imot nye impulsar, uttrykker ein ei form for utåtvent livsstil. Det påverkar bordkulturen til folk, korleis ein lagar mat og det ein et og drikk heng saman med korleis ein oppfattar seg sjølv, seier Nesset.

Slik vert stjertepotta eit symbol på ei endring. Den kan fortelje at bøndene samla seg og drog til Bergen for å selje varer. At dei kom heim med heilt nye, masseproduserte varer som keramikk. Som igjen førte til endringar i matvanar, bordskikkar og korleis ein såg på seg sjølv.

Ved å synleggjere denne handelsvegen og kva bøndene kan ha tatt med seg heim, bidreg Therese Nesset meir kunnskap om livet til vanlege folk, dei som ikkje er nemt i kongerekka.